«Hamma narsa davo, hamma narsa zahar. Ikkinchi va birinchisini miqdor aniqlaydi.» Bu so’zlar Paracelsus tomonidan aytilgan va quyosh nurlari bilan bog’liq holda ishonch bilan qo’llanilishi mumkin.

40-50 yil avval quyoshning foydasi deyarli shubha qilinmagan bo’lsa, bugungi kunda biz har tomondan quyosh nurlari inson organizmi uchun qanchalik xavfli ekanligi va ulardan himoyalanishning naqadar muhimligini eshitamiz.

Shunday qilib, quyosh — bizning do’stimizmi yoki dushmanimiz? Uning nurlarida soatlab yotish kerakmi yoki terimizni yil davomida himoyalash kerakmi?

Quyosh organizm uchun qanday foydali

Bolaligimizdan boshlab, quyoshda bo’lishning sog’liq uchun foydali ekanligini bilamiz, chunki uning ta’siri ostida organizm juda muhim bo’lgan vitamin D ni ishlab chiqaradi.

Vitamin D bizga juda kerak. U nafaqat kaltsiyni singdirishga yordam beradi, ya’ni suyaklar, sochlar va tirnoqlarni mustahkamlaydi, balki uxlashni normallashtiradi, immunitetni kuchaytiradi va hatto organizmni erta qarishdan himoya qiladi.

Afsuski, faqat oziq-ovqat mahsulotlaridan biz uni yetarli miqdorda olmaymiz va yilda quyoshli kunlar sonining kamligi va sovuq mavsumda yopiq kiyim kiyish zaruriyati bizning iqlimimizda aksariyat odamlarning hayotiy muhim vitamin D yetishmasligiga olib keladi.

Bundan tashqari, zamonaviy tadqiqotlar ma’lumotlariga ko’ra, quyoshdan himoya qilish vositalariga ortiqcha qiziqish tufayli Avstraliyaning ayrim aholisi orasida ham vitamin D yetishmovchiligi kuzatilmoqda.

Quyoshning organizmga foydasi nafaqat vitamin D bilan bog’liq. Quyosh nuri o’zi ko’plab metabolik jarayonlarning katalizatori bo’lib, organizmning to’g’ri ishlashiga yordam beradi. Masalan, kechasi ishlaydigan va tabiiy yorug’likda kam vaqt o’tkazadigan odamlar uyqusizlik, depressiya, charchoqning oshishi, ortiqcha vazndan qutula olmaslik kabi muammolarni boshlaydi. Bu buzilishlarning barchasi aynan quyosh nurining yetishmasligi bilan bog’liq.

Quyoshning organizmga salbiy ta’siri

80-yillarda shifokorlar va ommaviy axborot vositalari ultrabinafsha nurlar sog’liq uchun zararli bo’lishi mumkinligi haqida faolroq gapira boshlagan davrni ko’pchilik eslaydi.

Ultrabinafsha nurlarning (UV) teriga ortiqcha ta’siri inson organizmiga salbiy ta’sir qiladi.

Quyoshning ortiqcha nurlanishi immunitetni susaytiradi. Quyosh nurlarining «ortiqcha dozasi» turli kasalliklarni qo’zg’atishi mumkin. Aynan shu sababli ba’zi surunkali kasalliklari bo’lgan odamlarga faol quyoshda yotishni tavsiya etilmaydi.

UV nurlanishi ta’sirida organizmda fotogerish va kanserogenez jarayonlari boshlanadi.

Fotogerish — bu quyosh nurlari ta’sirida terining erta qarishi. Ortacha miqdordagi ultrabinafsha nurlari deb ataladigan «erkin radikallar»ni hosil qiladi — bu organizm hujayralariga zarar etkazadigan maxsus zarrachalar. Haqiqatan ham, quyosh nuri terining erta qarishiga sabab bo’ladigan asosiy sabablar orasida ikkinchi o’rinda turadi.

Kanserogenez — bu saraton hujayralarining hosil bo’lishi. Odatda ular inson organizmida deyarli doimiy ravishda paydo bo’ladi, lekin kichik miqdorda, va organizm ularga qarshi kurashadi. Ammo ular ko’payib, nazoratsiz ravishda bo’linishni boshlaganda, saraton rivojlanishi mumkin. Ultrabinafsha nurlanishning ortiqcha dozasi saraton rivojlanishi uchun tetik bo’lishi mumkin.

Ultrabinafsha nurlarning turlari

Ultrabinafsha nurlar ikki turga bo’linadi — A va B. Ularni UVA va UVB deb belgilashadi. Ular teriga turlicha ta’sir qiladi.

B turdagi nurlar tananing qorayishiga sabab bo’ladi. Ularning ta’siriga javoban, teri o’zining yuqori qatlamini qalinlashtiradi va maxsus pigment — melanin ishlab chiqarishni boshlaydi.

Melanin teri va soch hujayralarida mavjud bo’lib, har bir kishiga xos rang beradi. UVB nurlari ta’sirida ko’proq melanin ishlab chiqariladi va teri qorayadi. Melanin notekis taqsimlanganda, biz pigmentatsiyani olamiz, ya’ni sepkil va pigment dog’lar hosil bo’ladi. B turdagi nurlar terining «yonishiga» ham sabab bo’ladi — qizarish va yallig’lanish. Bu shuningdek, odamning soyaga o’tishi kerakligini bildiradi.

A turdagi nurlar ancha xavfli. Ular terining qorayishini, qizarishini yoki yallig’lanishini keltirib chiqarmaydi, lekin UVB nurlaridan ko’ra teriga chuqurroq kirib, hujayralarga zarar etkazadi, fotogerish va kanserogenezni keltirib chiqaradi.

Ultrabinafsha nurlarning zararli ta’siridan terini qanday himoya qilish kerak

Biz quyoshning organizm uchun ko’plab foydalari borligini va sog’liq uchun zarur ekanligini aniqladik. Ammo quyoshning ortiqcha ta’siri inson organizmining go’zalligi va sog’ligiga jiddiy zarar etkazishi mumkin. Shuning uchun terini quyoshdan himoya qilish kerak.

Quyosh nurlaridan himoya qilish uchun quyoshdan himoya qilish vositalari qo’llaniladi.

Bugungi kunda ular turli xil turlarda mavjud — krem, sut, jel, stik, spreyi va boshqalar. Ammo vositaning turi faqat foydalanish qulayligini belgilaydi.

Quyoshdan himoya qiluvchi bu vositalarning himoya qilish xususiyati UV filtrlari deb ataladigan maxsus komponentlarni o’z ichiga olish bilan ta’minlanadi.

Kimyoviy filtrlari

Bu turdagi filtrlari organik birikmalar bilan ifodalanadi. Ularning nomlarini oddiy iste’molchi bilishi shart emas, chunki ular ko’p, va vositalarning tarkibida turlicha ko’rsatilishi mumkin. Ularning ta’siri deyarli bir xil.

Ular teriga surtish bilan qisman teriga kiradi va ultrabinafsha nurlarini so’rib oladi.

Fizik filtrlari

Ularni shuningdek, mineral filtrlari deb ham ataladi, chunki ular titanat oksidi va rux oksidlarini o’z ichiga oladi.

Ular yarim shaffof, oq rangdagi moddalar bo’lib, kukun holatida bo’ladi. Ular bo’yoq materiallarida oq pigment sifatida ishlatiladi, va ba’zi dorilarning plomba moddasi sifatida ishlatiladi. Ularni juda mayda kukun (mikronizatsiya qilingan) holida kosmetik vositalarning tarkibiga kiritiladi. Bu moddalar inert bo’lib, kimyoviy reaktsiyalarga kirishmaydi, teriga kirmaydi, balki yuzasida qoladi va quyosh nurlarini tarqatib, qaytaradi, shu bilan teriga ta’sir qilishga yo’l qo’ymaydi.

Quyoshdan himoya qilish vositasini qanday tanlash kerak

Quyoshdan himoya qilish vositasini tanlashda, avvalo, u A va B turdagi nurlardan himoya qilishini ta’minlash kerak. Paketda UVA/UVB ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Agar faqat B turdagi nurlardan himoya qiluvchi vositadan foydalansangiz, siz qoraymaysiz va kuyib ketmaysiz, lekin teringiz A turdagi nurlarga ta’sir qiladi, bu esa ancha zararli.

Ikkinchi muhim masala — filtrlarning turi.

Hozirgi kunda bozor kimyoviy filtrlari bilan vositalar bilan to’ldirilgan. Ular terini quyoshdan yaxshi himoya qiladi, lekin o’zlari taxminan 20% foydalanuvchilarda allergiya yoki fotosensibilizatsiyani (quyosh nurlari ta’sirida allergiyani) keltirib chiqarishi mumkin.

Quyoshdan yuqori darajada himoya qiluvchi krem yaratish uchun uning tarkibiga ko’p miqdorda filtr kiritish kerak, lekin bu moddalar kontsentratsiyasi qanchalik yuqori bo’lsa, allergiya yoki fotosensibilizatsiya xavfi shunchalik yuqori bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqaruvchilar kamida uch yoki undan ko’p turdagi organik filtrlari o’z ichiga olgan formulalarni ishlab chiqadilar. Bu yondashuv har bir moddaning ulushini kamaytirishga imkon beradi, shu bilan allergiya rivojlanish ehtimolini kamaytiradi, lekin quyoshdan ishonchli himoya qiladi.

Quyoshdan himoya qilish vositasining darajasini qanday tanlash kerak

Quyoshdan himoya qiluvchi vositalar paketlarida daraja (SPF) ko’rsatilgan bo’ladi — 2 dan 100 gacha. Savol tug’iladi: qaysi vosita yaxshiroq himoya qiladi, va maksimal darajani tanlash kerakmi? Bu savolga javob kim foydalanadi va qanday sharoitda foydalanishiga bog’liq.

Odamning terisi qanchalik ochiq bo’lsa, u shunchalik yuqori himoya darajasiga muhtoj. Qorong’i yoki biroz qoraygan teri esa bunday yuqori darajaga muhtoj emas.

Vosita qaerda qo’llanilishiga bog’liq ko’p narsalar. Masalan, o’rta mintaqalarda hatto plyajda ham quyosh ekvatorga yaqinroq bo’lgani kabi faol emas. Suv yonida quyosh nurlari ko’proq ta’sir qiladi, chunki nurlar suv yuzasidan qaytadi, shuning uchun yuqori himoya kerak. Agar siz o’rta mintaqada shahar sharoitida quyoshdan himoya qiluvchi vositadan foydalansangiz, past darajadagi himoya yetarli. Ammo agar siz janubga, dengiz bo’yida dam olishga borayotgan bo’lsangiz, eng yuqori himoya darajasidagi krem sotib olish shart emas, chunki himoya darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, quyosh filtrlari allergiyasining ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi.

Janubga sayohat qilish uchun 30–50 darajadagi himoyani tanlash yaxshiroqdir.

Quyoshdan himoya qilish vositasini qanday to’g’ri qo’llash kerak

Quyoshdan himoya qilish vositalari «suv» dan sut, krem yoki erigan balzamgacha bo’lishi mumkin, ammo ularning samaradorligi to’g’ri qo’llanilishiga bog’liq.

Eng keng tarqalgan xatolar — quyoshdan himoya qiluvchi vositani yetarli miqdorda yoki juda kam qo’llashdir.

To’liq himoyani ta’minlash uchun barcha tana uchun kamida 30 ml krem ishlatishni tavsiya etiladi. Bu 5-6 choy qoshiqdir. Suvga tushgandan keyin, sochiq bilan artgandan keyin yoki har uch soatda vositani yangilash kerak.

Quyoshdan himoya qilish uchun yana nima qilish mumkin

Quyoshdan himoya qilish vositalari quyosh nurlarining organizmga zararli ta’sirini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi, ammo bu xavfsizlik qoidalarini e’tiborsiz qoldirish va quyoshning issiq nurida soatlab yotishga imkon beradi degani emas. O’rtacha bo’lish tavsiya etiladi: soat 11 dan 15 gacha quyoshda bo’lmaslik, ochiq quyoshda emas, balki yarim soyada quyoshda yotish va soatlab quyoshda qolmaslik. Quyosh vannalarini 15-20 daqiqadan boshlash, quyoshda qolish vaqtini asta-sekin qo’shish.

Quyosh nuri organizmga ta’sir qiladi, shuning uchun ko’p vaqt quyoshda bo’lsangiz, o’zingizni ichkaridan himoya qilishingiz kerak: suv ichib, uning yo’qotilishini to’ldirish, oziq-ovqatga antioksidantlar o’z ichiga olgan mahsulotlar qo’shish — ko’katlar, sabzavotlar, yashil choy, qizil sharobni oz miqdorda iste’mol qilish.

Qishda quyoshdan himoya qilish kremidan foydalanish kerakmi

Agar siz to’rt fasl bo’lgan o’rta mintaqalarda yashasangiz, kuz va qishda quyoshdan himoya qiluvchi krem sizga kerak emas. Hozirda hatto qishda shimoliy hududlarda yashovchilar ham quyoshdan himoya qilish vositalaridan foydalanishlari kerak degan fikrlarni uchratishingiz mumkin, ammo haqiqatda, qishda biz quyoshni juda kam ko’ramiz, shuning uchun undan to’liq mahrum bo’lish kerak emas. Teriga ham UV filtrlardan dam olish kerak.

Quyosh bizga dushman emas, agar siz mo’tadil va oqilona ehtiyotkorlik ko’rsatsangiz. Mos quyoshdan himoya qilish vositasini tanlang va quyosh vannalaridan bahramand bo’ling!